Aquí me encontrarás

Outono lector

Outono lector

Comprometerse coa lingua é comprometerse cos proxectos normalizadores (2013)

Estes días ando a remexer nos artigos que me enviaron do Concello de Bueu como membro do Xurado do Premio de Xornalismo Johan Carballeira. Ao fío da lectura das propostas presentadas polos xornalistas participantes xurdiu a reflexión que agora quero compartir con todos os que len as páxinas deste xornal, un dos poucos que aposta polo galego como lingua e como sinal de identidade propia desta terra. 

O premio do que son xurado dende hai xa un feixiño de anos ten sempre un grande atranco que preocupa a Xabier, o secretario do premio e quen exerce o seu día a día como animador sociocultural do concello morracense. Por que son tan poucas as propostas que se presentan para un dos poucos premios xornalísticos que hai nesta terra? Moitas veces, cando me traslada esta inquedanza, pensa que a pouca participación hai que procurala na pouca repercusión que ten o certame entre os xornais galegos. Eu, son dos que penso, como outros que foron membros do xurado nalgunha das súas edicións e mesmo premiados, hai que procurala no pouco que se escribe e se publica en galego na prensa deste país. Aí é onde está o cerne da escasa participación e a cuestionable calidade dos artigos, crónicas, entrevistas, reportaxes ou artigos de opinión que chegan cada ano como candidatos ao premio.  

Se botamos unha ollada á prensa en galega que sae todos os días á rúa, a presenza da nosa lingua segue a ser marxinal, non hai máis que botar unha ollada ás páxinas de La Voz de Galicia, do Faro de Vigo, La Región, El Progreso, Diario de Pontevedra. Ollo ao dato, todas estas cabeceiras en perfecto castelán. Será pola súa importante presenza fóra da nosa terra? Nada máis lonxe, a non ser o caso de La Voz de Galicia, porque dos outros a súa repercusión fóra de Galicia é unha anécdota. Os xornais galegos seguen deixando á nosa lingua os espazos comarcais, locais, columnas de opinión ou mesmo ás páxinas de sucesos. Mantendo a actitude diglósica que xa vén dende o século XVI e máis de trinta anos despois da aprobación da Lei de Normalización Lingüística.  

O espazo para a lingua galega é curiosamente o máis próximo ás sociedades modernas, o dixital. Aí é onde o galego está a atopar un ámbito no que poder manterse e mesmo fornecerse como lingua. Tres son as cabeceiras nas que se mantén como lingua exclusiva, Praza pública, Diovo e Sermos Galiza. A imaxe do galego asóciase ás novas tecnoloxías, pero aínda o groso da poboación está moi lonxe deste espazo maioritariamente da mocidade. 

Curiosamente, poderíase pensar que van ser os xornalistas destas cabeceiras que apostan pola nosa lingua os que van fornecer os candidatos a este premio que este ano cumpre dez anos. Non é así, nin cando existía o semanario A Nosa Terra, a presenza de participantes publicados neste xornal eran maioritarias. Parece estrano que estes xornalistas comprometidos coa nosa lingua non dea un paso adiante asumindo como propio un dos poucos premios xornalísticos que existen en Galicia comprometido coa nosa lingua e coa nosa terra. Non sei se a difusión do premio non é a correcta, como ás veces pensa Xabier ou cren que o seu labor xornalístico non ten o nivel axeitado para ser presentado ao Premio de Xornalismo Johan Carballeira.  

Non sei se algunha vez seremos quen de atopar a resposta a esta cuestión e sobre todo, poder corrixir esta anomalía. Pero o que si teño claro é que Johan Carballeira, un dos grandes xornalistas galegos de principios do século XX, e que dá nome a este premio, ben merece que todos os xornalistas que militan na nosa lingua e que se comprometen cada día con ela, tamén o fagan cun premio que, coma eles, milita e se compromete co seu labor de normalización do uso do galego no ámbito xornalístico. 

Non falo hoxe das propostas presentadas porque ata o 18 de maio, data na que nos xuntaremos os membros do xurado, ese será o momento de falar dos candidatos e sobre todo do premiado. 

Bueu, faro cultural na II República

Durante os anos da II República a vila morracense de Bueu reuniu nas súas rúas importantes intelectuais: Torrente Ballester, Johan Carballeira, Rómulo Gallegos, Maruxa Mallo, e as constantes visitas de Castelao á taberna do seu amigo, Francisco Escáneo.
O propio Torrente afirma en máis dunha ocasión, que unha noite espertouno unha conversa de profundidade filosófica que se estaba producindo ao pé da súa ventá, cando se asomou para ver que eran os conversadores, sorprendeuse moito ao comprobar que se trataba de dous nariñeiros.
Este ambiente cultural maniféstase tamén no nacenento de grupos teatrais formados polos vecinos máis inquedos que representaban diferentes pezas. Entre os que estaba o tenente alcalde, Fariña, personaxe que aínda permanece na lembranza dos vecinos máis vellos como un gran orador e unha persona moi culta, vítima da represión fascista.
Torrente bebeu das fontes da cultura europea e universal na biblioteca que un indiano posuía na Praia de Beluso e na que pasaba moitas horas. Esta biblioteca, da que hoxe só quedan as palabras de Torrente, debeu ser a máis importante da comarca. E todo o ambiente cultural, social e político que viviu en Bueu serviulle para crear unha das súas obras maestras, Los gozos y las sombras, nas que a vila de Bueu acada a súa condición de espazo literario, como serán tamén Macondo ou Dalmara nas obras de García Márquez e Xosé Carlos Caneiro.
Todo este fervedoiro cultural non é froito da casualidade. Como tampouco o é que unha das imaxes que aparece na fita máis antiga rodada polo primeiro director de cine galego, Carlos Velo, sexa a dun bote polbeiro (embarcación típica de Bueu) e que teña no seu costado como nome o da propia vila, Bueu. A presenza de todos estes intelectuais proporcionou o pulo necesario para todo este fervedoiro cultural, nesta etapa de liberdades que supuxo a II República, se desenvolvese e consolídase ata os tráxicos días do golpe militar do 36 e a conseguinte represión á que foi sometida a vila de Bueu, e da que noutra ocasión falarrnos nesta columna.
Nos anos negros da ditadura este xermolo cultural non desapareu. Homes como José María Estévez adicaron parte importante da súa vida a recompilar o día a día das pequeñas cousas e feitos que se produciron en Bueu, como fixeran os ilustrados no XVIII. Todo este traballo aparecerá postumamente publicado no seu libro Recoñecer Bueu, obra editada pola Deputación Provincial de Pontevedra e que debería ser reeditada.
Naactualidade este labor recolleuno Arturo Cidrás, que leva adicadas moitas horas da súa vida ao labor de recoller e investigar sobre a vila morracense e que fai público a través da rede en dousespazos que se poden visitar en: acidras.blogspot.com.es e http://www.wix.com/viladebueu/bueu.
Estas liñas son unha homenaxe a todos eles e unha demostración de que o labor dos intelectuais é vital para os pobos poidan conservar o legado dos devanceiros. A vila de Bueu e os seus intelectuais non son unha excepción.

O neno que soñaba coa illa de Ons (2013)

A Xunta de Galicia está traballando nestas últimas semanas nas concesións das vivendas dos colonos da Illa de Ons, porque contra o que moitos pensan os colonos nunca foron propietarios dos terreos que ocupan. Alguén se plantearía que un alugueiro reclame a propiedade da vivenda na que vive? No caso da Illa de Ons isto é un feito e mesmo recibe o apoio da administración local. A illa sempre foi de propiedade privada ata que en tempos de Franco foi expropiada para usos militares por un millón das antigas pesetas. Todos os veciños de Bueu e o propio goberno saben que nunca tivo ese fin. Por ese fin non cumprido a familia reclamou a reversión da propiedade e da propia vivenda familiar.
Poucos saben en Bueu que a derradeira familia propietaria da Illa de Ons era da parroquia de Cela e que dende o adro da súa igrexa, que ten unha vista privilexiada da ría presidida pola maxestuosa illa de fondo, un neno soñaba con ser algún día o seu dono. Este neno era Manuel Riobó Guimeráns, e a súa historia é a de perseguir un soño que se acabou cumprindo. Eu, que tiven a sorte de compartir a historia familar, grazas ao seu sobriño neto, Jorge Cuadros, quero lembrala unha vez máis e abrir unha nova perspectiva na historia das propiedades que hoxe se pretenden regularizar por parte da administración.
No derradeiro cuarto do século XIX, non era nada habitual que unha persoa nacida nunha pequena parroquia como Cela chegase a converterse en médico de sona. Para elo, a máis das posibilidades materiais necesarias tiña que posuír unha capacidade intelectual importante. Manuel Riobó Guimeráns posuíaas, dotado dunha intelixencia que chamou a atención de mestres e curas, e por medio deles, recibiu bolsas de estudos para continuar a súa formación en Compostela.
Pero ata producirse a súa marcha a capital de Galicia, a súa nenez transcorreu na nosa parroquia. Puido mergullarse na nosa natureza, lonxe do estrago que o progreso lle foi imprimindo. Daquela as rías galegas estaban moito menos castigadas pola contaminación industrial e urbana e non tiña a nosa parroquia sementada de asfalto e formigón os seus carreiros e corredoiras. Manuel, debruzado no muro que acouta o noso templo románico, seguramente observaba o arquipélago ó tempo que medraba nel o soño de achegarse á Illa, pero nunca soñaría con posuíla, con ser o seu propietario. Iso estaba aínda moi lonxe e resultaba impensable no seu maxín de neno.
Manuel Riobó, co seu título de médico e despois de exercer como tal na súa terra, foi enviado a Filipinas, cando era aínda unha colonia española. Chegou aló pola necesidade do goberno de cubrir certas carencias profesionais no arquipélago mediante o traslado de profesionais de sona. Daquela xa estaba casado con Dolores Bustelo e era pai de catro fillos, Afonso, Didio, Sofía e Elixio.
Foron moitos os anos que pasou tan lonxe exercendo a súa profesión, acadando moita sona e recoñecemento entre o pobo e os gobernantes e facendo negocios con outros españois. A comezos do século XX, a morriña encheu o seu corazón e como lle acontece a moitos emigrantes decidiu que xa era o momento de voltar. Deixando parte da familia en Asia e acompañado de Sofia e Didio decidiu regresar. Dúas eran as súas teimas no retorno: seguir exercendo a medicina e investir os cartos que tiña gañado fóra, na súa terra.
Unha das inversións que realizou suponía facer realidade un vello soño, así en 1918 mercou a Illa de Ons a partes iguais con Marcial Bernadal ó seu propietario que era o Marqués de Valadares. Para os novos propietarios, a illa proporcionaba un conxunto de actividades: a pesca en xeral e a do polbo en particular, a explotación agropecuaria e a administración dos alugueiros. Antes destas datas, pouco antes de voltar a Filipinas, xa tiña gañado por oposición o nomeamento de Forense de Vigo (o primeiro da cidade) que compatibilizaba con outras actividades e co de médico en Bueu.
Acadou moita sona na comarca pola súa entrega e adicación ás xentes de Bueu e da Illa, ós que atendía en moitos casos de balde.
No ano 21 decidiu mercar a parte do seu socio Marcial Bernadal e para elo fixo que o seu fillo Afonso liquidase tódolos seus bens e negocios en Filipinas e que a familia regresase a Galicia. Afonso cumpriu o ordenado e regresou a Galicia coa familia entre a que se atopaba Dolores, a súa primeira filla e neta de Manuel. Ela é a única testemuña viva dos feitos que aquí se relatan e a única que pode avalar esta historia.
Deste xeito a Illa pasou a ser propiedade da familia Riobó, isto supuxo renunciar a tódolos negocios de fóra. O arquipélago supoñía un ben material incalculable e ese feito ía facer da súa historia unha das moitas inxustizas que se teñen cometido. Co paso do tempo Manuel, aínda en plena vitalidade pero nun acto de responsabilidade e consciente de que a súa idade lle impedía atender a todas as súas obrigas decidiu delegar parte delas no seu fillo Didio, un dos personaxes máis sobranceiros desta historia. Didio Riobó Bustelo fíxose cargo da administración da Illa, actividade que, por mor da súa personalidade, lle ía dar máis dun problema.

Os «nativos dixitais». Falacia ou etiqueta?

Cando escoito aos gurús da educación falar dos nativos dixitais teño a sensación de estar diante dunha nova etiqueta.
Os que estamos nas aulas a diario non percibimos as excelencias destes fillos das tecnoloxías. Eles son fillos do seu tempo como nós fomos do vídeo, dvd ou das primeiras computadores.
Os mozos de hoxe en día son usuarios das redes sociais, teñen acceso á información de forma máis inmediata pero non son diferentes a outras xeracións precedentes que viviron avances semellantes: electricidade, automoción…
Non dubido que o sistema educativo debe facer seus os avances e debe guiar aos alumnos no uso racional dos novos medios e no aproveitamento das potencialidades dos medios dixitais.
O máis sorprendente é que son os propios “nativos dixitais” os que reclaman o libro en papel para adquirir coñecementos. Por que? A resposta é sinxela. Para eles o mundo dixital forma parte do seu lecer e non da súa instrución académica.
Non dubido que os que inician a súa andaina educativa rodeados da tecnoloxía, poidan pensar nela como nunha ferramenta de aprendizaxe. Pero de aí a falar xa de nativos dixitais vai moito.
Isto lévame a outra reflexión. Como poden ser nativos dixitais os nenos dos centros públicos do Morrazo, cando están lonxe de ter aulas dixitais?

Cara onde vai o xornalismo (2012)

O pasado sábado día 5 de maio tiven o privilexio de compartir xurado con dous xornalistas e amigos, Elena Gallego e Moncho Paz. Despois de analizar os candidatos e coincidir na reportaxe que merecía o premio, comezamos a reflexionar sobre a situación do xornalismo en Galicia e en galego. Analizamos a perda de medios na nosa lingua despois da desaparición de dúas cabeceiras como Xornal de Galicia e A Nosa Terra, e do portal Vieiros. A crise que sofren os medios e a falta de criterio dos novos xornalistas. Felicitámonos pola aparición de novas iniciativas xornalísticas no eidodixital como Praza Pública ou Sermos Galiza. O que máis me preocupou foi a afirmación de Moncho Paz ao respecto da Facultade de xornalismo e que me deixou moi precupado como lector cotián de prensa: “Hai docentes na Faultade que nunca pisaron unha redacción”. Ante esta evidencia non é de estrañar que a calidade dos medios sexa a que é. Nas universidades deberían estar como formadores os máissobranceiros no seu campo para formar profesionais de calidade. As obviedades que ás veces supoñemos son contraditas pola realidade imperante. Elena incidiu na perda de calidade dos medios aparellada á perda de calidade dos lectores. Esta afirmación concorda coa evidencia da perda de formación e espíritu crítico dos lectores, cada vez lemos menos e somos máis manipulables. Os medios teñen máis doado manipularnos porque o noso espírito crítico está baixo mínimos. Os medios non fan nada por coidar o seu traballo nin os lectores reclaman a calidade dos medios. O mesmo que aconteceu coa calidade televisiva está a acontecer coa prensa escrita. Xa vai chegando o tempo de esixir un xornalismo de calidade para que a información sexa tratada con rigor e estilo.

Cogito ergo afflicto

A especie humana presume da súa capacidade cognitiva fronte ás outras especies do mundo animal. Malia esta actitude fachendosa, nos malos tratos estamos moi lonxe das actitudes e actuacións dos que chamamos seres irracionais.
Se botamos unha ollada aos nosos veciños de planeta observaremos que os machos protexen ás súas femias ata quedar sen folgos, mentres entre nós medran cada día máis as denuncias por violencia de xénero e as vítimas (non hai moito aparecía na prensa o seguinte titular “Pontevedra acapara la mitad de los 329 casos de maltrato registrados este año”) Non é que de súpeto todo o mundo tolease. Os medios de comunicación e a coraxe de moitas mulleres fai que saian á luz. Moitas vítimas xa non se consideran as culpables da situación senón que asumen que son vítimas da violencia. O máis preocupante é que en moitos casos as iniciativas lexislativas e a actuación da administración provoca que a situación se agrave. É necesario que se tomen medidas claras e contundentes contra os agresores, e as agredidas se sintan protexidas e arroupadas. Resulta noxento que moitas mulleres non denuncien a súa situación porque saben que se o fan a súa vida empeorará moito máis do que xa é porque en moitos casos deben volver onda os seus verdugos porque non se lles dá outra posibilidade. Son moitos os casos de mulleres que valerosamente denuncian a súa situación e que acaban morrendo a mans dos denunciados. Onde está a xustiza e a solución ao problema? Onde está a intención de solucionar o problema?
Se volvemos a nosa ollada a eses seres que observamos por riba do ombreiro sorprenderanos como morren polos seus fillos. A súa proxenie representa parte do seu ser e da súa especie. Nós, pola contra, pertencemos a sociedades que non reaccionan diante do abandono, da explotación e mesmo da violencia e abuso sexual ao que son sometidos os nenos. Tratamos de fuxir desta lacra social falando de casos illados, da repercusión mediática ou compadecéndonos das víctimas. Pero permanecemos impasibles diante desta aldraxe a seres indefensos e febles. Onde está a reacción social? Quen lle pide responsabilidade e dilixencia aos que teñen que actuar? Onde está a política de protección das vítimas?
Debemos ollar con envexa ás manadas de animais que protexen aos seus membros coa súa vida porque nós lonxe de facelo nas nosas “manadas”, dedicámonos a pisar física, dialéctica ou psicoloxicamente a todo aquel que se nos achega. Que diferencia hai entre o que naceu en España e o que chega a ela a gañarse o pan? Que sería de moitos galegos se non fosen acollidos na emigración?
Reflexionando sobre todo isto ven ao meu maxín esta cuestión. Para que nos serve o raciocinio? Penso que para argallar cómo nos imos impor ao que temos preto. A moitos a capacidade de raciocinio que se lles presupón non lles serve para máis. Con eles a sentencia latina cogito ergo sum non resulta máis que un sen sentido.

Artigo publicado no ano 2014 no Diario de Pontevedra. Recollido no volume recopilatorio A Ágora do Aletófilo.

Reflexión ao pairo das Letras Galegas

O Día das Letras Galegas (17 de maio) non está exento deste ritual baleiro de compromiso e de declaracións de intencións, mesmo da limpeza de conciencia que teñen estes días. Cómpre pensar, expresarse e sentir a cotio o galego, porque é noso. Non vivamos no autoengano. O galego ten cotas de dereito que hai anos eran inimaxinables (lingua oficial, presencia no ensino, medios de comunicación propios…) pero paradoxicamente perde falantes.
A administración, garante da súa supervivencia, vive no formalismo. Só se preocupa, no mellor dos casos, de facer do galego lingua de actas e de informes. Pero que acontece coa fala? Resulta aldraxante escoitar a conselleiros, deputados, concelleiros, alcaldes… desprezar a lingua. Non son mellores os que a empregan sen preocuparse pola súa corrección, o esforzo de empregalo non abonda.
No ámbito da nosa comarca, maioritariamente galego-falante, a administración non fai absolutamente nada pola promoción e o prestixio da lingua. Non hai política seria de normalización dos usos lingüísticos na vida municipal. Nin funcionarios nin concelleiros teñen a obriga de desenvolver a súa tarefa diaria cos administrados en galego. Nin sequera cos que se achegan aos Concellos empregando a lingua propia de Galiza. Os nosos políticos locais seguen sen darlle a importancia que ten a nosa lingua e desprezan un dos valores máis importantes que nos deixaron os nosos maiores.
Non son só os que nos gobernan. Nós tamén somos culpables. A lingua fana os falantes, os que día a día militan no uso da lingua. Non fagamos que o galego sexa a lingua da vergonza e da incultura. Asumamos a nosa culpa e non agochemos a cabeza debaixo da bandeira dun día de homenaxe á lingua. Promocionémola non só co uso senón coa militancia. Merquemos os xornais e revistas escritos en galego; leamos aos nosos escritores na nosa lingua e aos escritores doutras terras; exisamos que se nos atendan na nosa lingua. Mentres non defendamos radicalamente o que é noso estamos condenados a esmorecer como pobo. Somos galegos pola nosa cultura, pensamento, tradición e costumes; todos eles construídos en galego. Que nos diferencia senón dos outros pobos de España?
Fachendeemos da lingua que herdamos dos nosos pais e dos nosos avós. Non sintamos vergonza de sernos galegos e eduquemos aos nosos na nosa cultura e na nosa lingua. De nós depende que o siga sendo. Castelao dixit, “O problema do idioma en Galiza é un problema de dignidade e de liberdade; pero máis que nada é un problema de cultura… ¿Qué diríamos se o Estado mandase derrubar o Pórtico da Gloria? Pois eu digo que o noso idioma é unha obra de arte mil veces superior á obra do mestre Mateo. Creouna o xenio inviolable do nos pobo e labrouna o amor, a dor e a ledicia de moitísimas xeracións. Unha lingua é máis ca unha obra de arte, é matriz inesgotable de obras de arte.”

Artigo publicado en 2014 no Diario de Pontevedra que non pode estar máis de actualidade. Recollido no volume A Ágora do Aletófilo.